دکتر بابک زمانی
نورولوژیست

اولين نكته اينكه دمانس بِه گروهی از بيماری ها اطلاق ميشود كه آلزايمر تنها يكی از آنهاست تنها بيماری شناخته شده در عرصه عمومی بيماری آلزايمر است. بسياری از مردم دمانس را با آلزايمر يكی ميدانند.
دمانس انواع مختلفی دارد كه هر كدام علايم و نشانه های مختلفی دارند. تنها در زوال عقل و پيشرونده بودن با هم اشتراك دارند. همانطور كه در مورد اتوموبيل گفته ميشود .دمانس بِه معنای "اتوموبيل" است و انواع مختلف دمانس، انواع مختلف اتوموبيل.
انواع مختلف دمانس عبارتند از آلزايمر، دی ال بی ، اف تی دی ،ان پی اچ ،س بی دی ، سی جی دی و البته تعدادی ديگر …
آيا تشخيص دمانس بِه تفكيك انواع مختلف، اهميت دارد؟ قطعا همين طور است. انواع مختلف دمانس از همه نظر با هم متفاوتند و برخوردها و درمان های متفاوتی دارند. تفكيك اينها از هم و افزايش اطلاعات عمومی در اين زمينه قطعا بِه مراقبت از آنها، تشخيص زودرس و تحقيق روی آنها كمك ميكند.
در ادامه در مورد انواع مختلف دمانس در چند جمله توضيح ميدهیم و بعد بحث را ادامه ميدهیم.
بيماری آلزايمر هنوز شايع ترين نوع دمانس است که در سنين بالاتر رخ ميدهد. ضعف در بخاطر سپردن مطالب جديد و اختلال در جهت یابی خود را نشان ميدهد. علايم بستگی بِه تحصيلات و ذخاير مغزی دارد. تا سالها ممكن است علايم شديدی نشان ندهد. تشخيص بالينی است و ام ار ای برای رد ساير تشخيص ها است.

دمانس بعدی از نظر شيوع دمانس دی ال بی است يا دمانس لويی بادی. در اين نوع دمانس كندی حركات، توهمات زنده بِه شكل ديدن اشيا و افراد دارند. در زمان رويا فلج نيستند و حركات و فرياد دارند، سطح هوشياری و علايم ايشان بِه شدت در طول روز متغير است.

دمانس بعدی بيماري اف تی دی يا دمانس فرونتوتامپورال است. اينها ابتدا اختلال رفتاری دارند. كند يا پرتحرك، كاهش يا افزايش عواطف وتغيير در آداب غذايی پيدا ميكنند. رفتاری دارند كه مغز نميتواند جلوی آن را بگيرد معمولا به عنوان بيمار روانی شناخته ميشوند.

در دمانس ان پی اچ مشكل اصلی افزايش آب مغز ميباشد. بيماران اختلال شناختی، اختلال راه رفتن و بی اختياری ادرار پيدا ميكنند. گاه افتراق اين نوع دمانس از حالاتی كه مغز كوچك شده و آب بيشتر بِه نظر ميرسد آسان نيست.

در دمانس عروقی، علت نوعی اختلال در جريان خون مغز است. گروهی از اين بيماران دچار اختلال در عروق ريز مغز هستند و گروهی ديگر بِه دليل تكرار سكته های مغزی دچار اختلالات شناختی ميشوند.

دمانس از نوع پرايون يا كروتسفيلد جاكوب، نوعی دمانس سريعا پيشرونده است، كه زير يك سال بيمار را از پا می اندازد. منظور از بروز اولين نشانه ها تا مرگ است. هركس كه بيماران دمانس را ميبند و درمان ميكند در شروع بيماری دغدغه اش اين است كه نكند پرايون باشد.

دمانس خود ايمنی يا آنسفاليت ليمبيك دمانسی است كه علايم دمانس بِه دليل فعاليت سيستم ايمنی بدن بر عليه مناطق  مخصوص حافظه است. اين تحريك سيستم ايمنی ممكن است بِه دليل نوعی سرطان در جايی از بدن باشد يا تحریک سيستم ايمنی بدون سرطان باشد. بِه هر حال اين بيماران با ايمنوتراپی خوب ميشوند.

بيماری كورساكف که بِه دنبال سندرم ورنيكه پديد می آيد، یک نوع دمانس است که بِه دليل كمبود ويتامين ب١ معمولا در الكلی ها ديده ميشود. ولی در بيمارانی كه سوءتغذيه شديد دارند هم ممكن است ديده شود. بِه دليل قابل درمان بودن آن هم با يك ويتامين تشخيص ندادن آن فاجعه ايست كه متاسفانه بِه ندرت رخ ميدهد.

نارسايی كبد، نارسايی ريوی در بيماران COPD، كم كاری تيروييد، نارسايی كليه، كاهش الكتروليت ها مثل سديم بطور مزمن جزو علل قابل درمانی هستند كه ممكن است ظاهرا شبيه دمانس باشند یا باعث تشديد علايم در مبتلايان بِه دمانس شوند.

ام آر آی و سی تی اسكن بِه تنهايي قادر بِه تشخيص دمانس و افتراق انواع دمانس از هم نيستند و عمدتا برای رد ساير تشخيص ها استفاده ميشوند. كليدی ترين مسيله، ارزيابی نورولوژيك توسط نورولوژيست آشنا بِه دمانس است. البته تست های ارزيابی مثل MMSE و MOCA کمک کننده هستند.
يافته های ام آر آی در بسياري موارد غير اختصاصی هستند. گاه آتروفی علی الظاهر بسيار شديد است ولی دمانس وجود ندارد يا بسيار خفيف است. گاه هيچ آتروفی وجود ندارد يا بسيار خفيف است و بيمار دمانس دارد. بی اهميت ترين نكته وجود چند لكه سفيد است كه راديولوژيست ها مناطق ايسكميك گزارش ميكنند.

مهم ترين نكته در زمان شروع و شدت بيماری آلزايمر " رزرو " يا ذخاير مغزی است. سالهای تحصيل و فعاليت فكری و ميزان اشتغال تعيين كننده ذخاير مغزی هستند. بيماران با ذخاير مغزی بيشتر، علايم آلزايمر را ديرتر و خفيف تر نشان ميدهند.
ذخاير مغزی را تنها با ميزان تغييرات حجم مغز در ام آر آی نميتوان قضاوت كرد. در بسياري از بيماران كوچك شدن حجم مغز با شدت دمانسی كه بيمار دارد متناسب نيست. بنظر ميرسد ذخاير مغزی، خود در افزايش كارآيی سلول ها هم بازتاب پيدا ميكند.
بِه عبارت ديگر اگر چه ممكن است آتروفی وجود داشته باشد و در ام آر آی نشان داده شود ولی سلول های كمتر كارآيی هايی بِه مراتب بيشتر پيدا كرده اند.
بنابراين پاسخ كسانی كه ميپرسند چه راهی برای جلوگيری از آلزايمر وجود دارد، ساده است.
كار، فعاليت فكری، فراگرفتن دانش و كارآيی جديد مفید است. جدول و سودوكو كارآيی كمتری دارد ولی باز هم از هيچ بهتر است.

يك جور ديگر هم ميتوان بِه مقوله دمانس نگاه كرد و آن هم اين است كه كدام دمانس بِه مفهوم "بيماری" نزديك تر و كدام دمانس بِه مفهوم "سير طبيعی زندگی" نزديك تر است؟ 
با اين نگاه بايد گفت آلزايمر بيش از ساير انواع دمانس بِه مفهوم " سير طبيعي زندگي " نزديك تر است.
شايد اف تی دی بِه مفهوم بيماری نزديك تر باشد زیرا اولا در سنين پايين تر رخ ميدهد ثانيا شروع علايم با اختلال رفتاری است كه ممكن است به جنون تعبير شده مثل جنون با آن رفتار شود و زندگی فرد را نابود كند و تا آخر هم كسی نفهمد موضوع چه بود؟
دی ال بی دی را هم گاه بِه خاطر توهمات، جنون بِه حساب می آورند و با درمان با داروهای آرام بخشی كه علايم پاركينسون را تشديد ميكنند و بيمار را از كار می اندازند. اما دراكثر اوقات پاركينسون بِه حساب می آورند و با داروهای پاركينسون، توهمات را افزوده و گاه مثل رابين ويليامز عواقب شومی بِه بار می آورند.
گاه دی ال بی دی بِه خاطر تغييرات ماده سفيد كه دربسياری از مردم وجود دارد، دمانس عروقی نام ميگيرد. بخصوص با علايم حركتی كه ميتوانند سكته مغزی بِه حساب آيند. خيلی از كسانی كه قبلا سكته مغزی كرده اند و الان دمانس و توهم دارند، در اصل دی ال بی دی دارند. سكته مغزی معمولا توهمات زنده ايجاد نميكند.
در حال حاضر اگر يك نفر دمانس دارد و تغييرات ماده سفيد شديدی هم دارد، بلافاصله نبايد تشخيص دمانس عروقی مارك بخورد بسياری از افراد سالم هم همين تغييرات را دارند. بيش از تغييرات ماده سفيد، علايم و سير دمانس اهميت بيشتری دارد.