به گزارش پایگاه خبری پزشکان و قانون (پالنا)، تازه‌ترین حاشیه، یک سخنرانی سفت و سخت کنایه‌آمیز و انتقادی، یک پاسخ چکشی به این سخنرانی، به دنبال آن استعفای معاون و بعد از آن استعفای مسئول دیگر در حمایت از آقای معاون و ... بود. نقطه شروع این درگیری، سخنان اخیر سعید نمکی، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در اصفهان است. او با انتقاد از وضعیت تحقیقات پزشکی در ایران، گفته بود: «در تمام دنیا منابع را در بخش تحقیقاتی صرف می‌کنند که نتیجه آن، راهکاری برای گشودن گرهی از نظام ارائه خدمت باشد. نظام تحقیقاتی دانشگاهی کشور در این راستا چه کرده است؟ در مورد کووید۱۹، یک مدل به بنده بدهید که پیش بینی‌ها درست بوده باشد. حتی یکی از پیش بینی‌ها هم درست نبوده است.»

او گفت: «۹۸ درصد از تحقیقات در نظام سلامت، صرف انتشار مقالات در فلان مجلات می‌شود که به کار نمی‌آید. بنده به شدت به روند تحقیقات نظام سلامت، انتقاد دارم. نامه من به دکتر ملک‌زاده در روزهای اول شیوع کرونا در کشور را مشاهده کنید که ۱۰ آیتم تعیین شده، اما یکی از آنها تاکنون جواب نداده است. کدام وزیر کم خرد با چنین یافته‌های شکسته‌ای می‌تواند بخش سلامت کشور را اداره کند؟ اصلا نباید بر یافته‌هایی که بر حسب یک تخمین به وزیر داده می‌شود، کار و اعتماد کرد. این تخمین‌ها تاکنون درست نبوده و ۱۰ مدل اپیدمیولوژیک به من دادند که هیچ کدام صحیح نبوده است و برای هیچ اقدامی مناسب نبود.»

خب با در نظر گرفتن سبقه روابط وزیر و معاونش در گذشته و دست‌اندازهایی که میان مواضع آنها وجود داشت، با چاشنی لحن نمکی در این سخنرانی، می‌شد انتظار واکنش نسبتا تند ملک‌زاده را داشت و همین هم شد.

ملک‌زاده خودش قبلا در دوران ریاست جمهوری مرحوم اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان وزیر بهداشت فعالیت کرده و همچنین در دوران صدارت دکتر حسن هاشمی، وزیر قبلی بهداشت نیز در همین پست معاونت تحقیقات مشغول به کار بوده و طبیعی است اینکه این چنین به شکل علنی مورد انتقاد شدید قرار بگیرد را برنتابد. او با انتشار یک نامه تند و کم سابقه، بعد از چند ساعت، در نهایت استعفا کرد. 

ملک‌زاده در این نامه در پاسخ به انتقادات وزیر بهداشت گفت: «بدین وسیله مراتب استعفای خود را از مسئولیت معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت به دلایل زیر اعلام می‌دارم. ابتدا مدیریت بسیار غلط، پرنقص در پاندمی کرونا که به دلیل عدم مشورت و توجه شما به توصیه‌ها و هشدارهای متخصصان و محققان نظام سلامت، موجب تلفات انسانی بسیار در ایران شده است و در عین حال مدعی درس «مدیریت بحران کرونا» دادن به سایر کشورها هستید. 

همچنین اظهارات غير علمي و ناشی از شتابزدگی جناب‌عالی در مورد تولید واکسن ایرانی کرونا که هنوز در حال طی مراحل اولیه بوده و شما مدعی معرکه گرفتن برای تولید آن شده‌اید. همچنین ادعاهای بی‌اساس جناب عالی و سازمان غذا و دارو درخصوص موثر بودن داروهای گیاهی که به اعتقاد اینجانب بدون هیچ مبنای علمی و پژوهشی و مطالعات بالینی کافی صورت گرفته و همچنين دفاع و اقدام جناب عالی از ادغام طب سنتی در نظام شبکه بهداشت و درمان کشور که می‌تواند شبکه بهداشت و درمان ایران را ناپایدار و در دراز مدت تضعیف کرده و مردم را از حقوق خود در بهره‌مندی از درمان‌های پیشرفته پزشکی مدرن محروم سازد. دلیل دیگر استعفا نیز عدم درک درست شما از تحقیق و پژوهش و اهمیت آن و نیز نادیده گرفتن تمام فعالیت‌های علمی و پژوهشی محققان علوم پزشکی طی ۷ سال گذشته است که در سخت‌ترین شرایط تحریم و امکانات بودجه‌ای، به بالاترین سطح تولیدات کمی و رشد کیفی و استناد به مقالات نسبت به گذشته رسیده‌اند.»

تنها چند ساعت پس از این استعفا، صف‌بندی‌های مخالفان و موافقان آغاز شد. ابتدا علی نوبخت حقیقی، معاون سابق وزارت بهداشت و دبیر شورای مشورتی مدیریت کرونا که برادر محمد باقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه و پزشک شخصی روحانی است در نامه‌ای به وزیر بهداشت استعفای خود را اعلام کرد. او که ۲ هفته پیش به سمت دبیر شورای مشورتی مدیریت کرونا منصوب شده بود، در نامه استعفای خود به وزیر بهداشت نوشت که «بعد از سخنان آن جناب در اصفهان در کوبیدن علم و دانشمندان پزشکی جان بر کف ایران و پاسخ معاونت پژوهشی متاسفانه راهی برای همکاری بنده با جنابعالی و آن وزارتخانه باقی نگذاشته است.»

در ادامه عباس عبدی از فعالان اصلاح طلب نیز واکنش نشان داد و خواستار استعفای وزیر بهداشت شد. او در این باره نوشت: «با توجه به اظهارات ناصواب اخیر وزیر بهداشت و سپس نامه صریح معاونت تحقیقات و فناوری این وزارتخانه و استعفای وی و یکی دیگر از مقامات این وزارتخانه و اتهامات مدیریتی سنگینی که در این نامه به وزیر وارد شده است و نیز نامه‌هایی که انجمن‌های علمی پزشکی در نقد اظهارات و سیاست‌های آقای وزیر نوشته‌اند؛ قطعا تداوم این مدیریت در شرایط کرونایی به سود کشور و مردم نیست و باید مدیریت این وزارتخانه متحول گردد به نحوی که مورد حمایت افکار عمومی و جامعه پزشکی شود. چه بهتر که خودشان استعفا دهند.»

همچنین عبدالله رمضان‌زاده فعال سیاسی اصلاح طلب نیز از رئیس جمهور درخواست برکناری نمکی را کرد و حتی پیشنهاد داد تا محمدرضا  ظفرقندی وزیر بهداشت شود. 

فعالان آن سوی طیف نیز بیکار ننشستند و خودی نشان دادند. موید علویان، چهره شناخته شده نظام سلامت و دانشمند برتر منتخب فرهنگستان علوم پزشکی ایران در جبهه مقابل ظاهر شد و از این استعفا استقبال و از آن به مثابه یک تغییر مثبت یاد کرد. او گفت: «حوزه پژوهش باید به نیازها پاسخ درست و سریع بدهد، اما تا به حال نتوانسته راهنمای دقیقی باشد. تشکیل اطاق مستندساز متشکل از افراد مرتبط برای جمع‌آوری مستندات علمی که شبانه‌روزی کار کنند و تجارب دنیا را به سیاستگزاران در دولت و وزارت بهداشت منعکس نمایند تا اشتباهات کمتری صورت گیرد، باید جزء اولویت‌های مهم باشد.»

علویان از نحوه توزیع بودجه‌های پژوهشی نیز انتقاد کرده و خطاب به وزیر بهداشت گفت: «حال که تغییری مثبت در وزارت بهداشت ایجاد شده، آن را بارقه نوری در تاریکی آنچه در سال‌های اخیر رخ داده می‌دانم و از حضرتعالی تقاضا دارم به جای پاسخ دادن به ادعاهای واهی مطروحه، نسبت به تشکیل "کمیته عالی" بررسی عملکرد معاونت محترم تحقیقات و فناوری، تضاد منافع در شرکت‌های دارویی وابسته و ارتباط آن با فرضیه موثر بودن داروی سووداک در درمان کرونا و آسیب‌هایی که مردم از این طریق متحمل شدند، جهت گیری تحقیقات علوم پزشکی و توزیع بودجه‌های پژوهشی در مراکز کشور و عدم توجه به الگوهای اخلاق در پژوهش، ضمن بررسی دقیق تمام اسناد و اقدامات انجام شده بتوانید به حقایق لازم دست یابید تا ان‌شاءالله در آینده از بروز این موارد پیشگیری شود.»

البته بخش تحقیقات وزارت بهداشت آن هم در زمانه کرونا از مدت‌ها پیش زیر سئوال کارشناسان قرار داشت.غلامحسین رحیمی، معاون پژوهشی وزیر علوم هم چندی پیش، بدون نام بردن از فردی خاص به انتقاد از رویه‌ای پرداخته بود که به زعم او منجر به تولید مقالات متعدد به نام یک نفر می‌شود. او این مبحث را «پخته‌خواری پژوهشی» خواند به این معنی که «دیگران کار کنند و اسم یک شخص در آن بیاید، مثلا اسم رئیس یک پژوهشکده و موسسه بدون هیچ نقشی در پژوهش و فقط به خاطر سمت او، در مقالات درج می‌شود.» رحیمی گفته بود افرادی در مسئولیت‌های اجرایی سالانه ۲۰ تا ۳۰ مقاله چاپ کرده‌اند… هرچقدر فضل داشته باشند امکان ندارد بتوانند چنین کاری انجام دهند.

کمی بعدتر نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی با قدرت بیشتری پا به عرصه گذاشت و از وصول شکایاتی از ملک‌زاده در کمیسیون اصل 90 مجلس درباره آزمایش دارویی نامتعارف کرونا، ارائه اطلاعات به بیگانگان، استفاده از رانت برای شرکت دارویی و... خبر داد.

«علی خضریان» در صفحه شخصی خود در این باره نوشت: «از جناب رضا ملک‌زاده معاون مستعفی تحقیقات وزارت بهداشت شکایات متعددی پیرامون مانع‌تراشی برای طب ایرانی ــ اسلامی، آزمایش دارویی نامتعارف کرونا، ارائه اطلاعات به بیگانگان، تحدید جمعیت و استفاده از رانت برای شرکت دارویی وی در کمیسیون اصل نود واصل شده که طبق قانون همچنان مفتوح است.»

این واکنش‌ها ادامه داشت تا اینکه در نهایت سعید نمکی دست به قلم شد و در حکمی، فرید نجفی را به عنوان سرپرست معاونت تحقیقات و فناوری این وزارتخانه منصوب کرد و از او خواست که روال مدیران پیشین تکرار نشود.

رضا ملک‌زاده که پیشتر و در دولت مرحوم هاشمی رفسنجانی طی سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۲ و پیش از علیرضا مرندی، در سمت وزیر بهداشت فعالیت داشت، در سال‌های گذشته و در دولت تدبیر و امید از مهر ماه سال ۱۳۹۲ با حکم سیدحسن هاشمی وزیر بهداشت وقت در سمت  معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت مشغول به کار شد و بعدها در دولت دوازدهم نیز حتی زمانی که سعید نمکی جایگزین هاشمی شد، ملک‌زاده همچنان فعالیت در این سمت را ادامه داده و به عبارتی دیگر از سوی وزیر جدید نیز در سمت خود ابقا شد.

به گزارش ایسنا، طی این سال‌ها و به ویژه در سال‌های اخیر شاید بتوان عمده فعالیت‌های معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت را به امور تحقیقاتی در زمینه‌های مختلفی از دیابت و مرگ‌های زودرس و سکته‌های قلبی و سرطان گرفته تا مطالعه بر شیوه‌های جدیدی چون ژن‌درمانی متمرکز دانست. البته در این مدت طرح‌های ملی و "کوهورت‌"های متعددی نیز دنبال شد و به عنوان مثال طرح حذف تدریجی هپاتیت C از جمله این موارد است.

از سوی دیگر ملک‌زاده همواره به وضعیت انتشار مقالات پزشکی و میزان ارجاع به مقالات ایرانی توجه داشت و خود او از جمله افراد فعال در انتشار مقالات بود به گونه‌ای که بابت این امر بارها مورد تقدیر قرار گرفته و در موارد مختلفی موفق به دریافت جوایز متعدد بین‌المللی شد. به عنوان مثال سال گذشته مدال افتخار آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان به ملک‌زاده اعطا شد. اما با این وجود به مانند هر مسئول دیگری نسبت به عملکرد ملک‌زاده در دوره تصدی معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت نقدهایی نیز وارد بوده و وی دارای منتقدانی جدی است.

طی ماه‌های گذشته شدت حجم هجمه‌ها نسبت به ملک‌زاده بالا گرفت به طوری که به عنوان مثال در مقطعی  دکتر موید علویان، رئیس مرکز تحقیقات بیماری‌های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی بقیة‌الله (عج) انتقادهای جدی به معاون تحقیقات وزارت بهداشت داشت و این گلایه‌ها را رسانه‌ای کرده و اظهار کرد: «متولیان پژوهش در کشور به مسائل اخلاقی در پژوهش توجه نمی‌کنند. برنامه‌هایی که در طی این سال‌ها در حوزه پژوهش کشور اجرایی شده، بار منفی داشته است. در طی سالهای گذشته بیشترین تعداد مقالات برگشتی از مجلات خارجی را داشته‌ایم؛ یعنی مقاله‌ای در نشریه‌ای منتشر می‌شود و بعد نشریه اعلام می‌کند که این مقاله قلابی است و مقاله retract می‌شود. ایران بعد از چین بیشترین تعداد مقاله retract  شده را دارد و این خیلی بد است.»

وی همچنین گفته بود: «متولیان وزارت بهداشت و معاونان آن‌ها دارند کار اجرایی انجام می‌دهند و یا هر هفته چند مقاله می‌نویسند؟ اگر دنبال مقاله نوشتن هستند که خب بروند مقاله بنویسند و کار اجرایی را به دست افرادی که می‌توانند، بسپارند. تخصیص بودجه‌های پژوهشی وزارت بهداشت شفاف نیست. مسئولان اعلام کنند در ۶ سال گذشته به چه کسی طرح داده‌اند و بودجه طرح‌ها چه قدر بوده است؟ در سامانه "نیماد" بودجه‌های طرح‌های ۶ سال گذشته مشخص نیست. حق داریم که بفهمیم بودجه‌های پژوهشی ۶ سال گذشته در چه طرح‌های پژوهشی و توسط کدام محققان هزینه شده است.»

البته پس از طرح این موضوعات، از سوی روابط عمومی معاونت تحقیقات نیز توضیحاتی دراین باره منتشر شد اما همچنان در بسیاری از موارد هنگامی که اخبار مرتبط با تحقیقات سلامت منتشر می‌شد، مخاطبان متعددی نسبت به بحث چاپ مقالات متعدد از سوی برخی مسئولان گلایه داشتند؛ موضوعی که حتی در صحبت‌های معاون پژوهشی وزیر علوم هم مورد تائید قرار گرفت و غلامحسین رحیمی بدون نام بردن از فردی خاص به انتقاد از رویه‌ای پرداخت که منجر به تولید مقالات متعدد به نام یک نفر می‌شود.

وی از این مبحث با عنوان پخته‌خواری پژوهشی یاد کرده و اظهار کرد: «پخته‌خواری یعنی؛ دیگران کار کنند و اسم یک شخص در آن بیاید. مثلا اسم رئیس یک پژوهشکده و موسسه بدون هیچ نقشی در پژوهش و فقط به خاطر سمت او، در مقالات درج می‌شود! افرادی در مسئولیت‌های اجرایی وجود داشتند که سالانه ۲۰ تا ۳۰ مقاله چاپ کرده‌اند. قطعا یک جای کار ایراد دارد. البته ممکن است افراد فاضلی باشند ولی هرچقدر فضل داشته باشند امکان ندارد بتوانند چنین کاری انجام دهند. البته ممکن است در یک سال ۷ یا ۸ مقاله منتشر شود و سال بعد ۳ مقاله این روند طبیعی است.

اما انتقادات مطرح شده نسبت به ملک‌زاده و عملکرد او تنها به افرادی که در حیطه سلامت فعالیت داشتند خلاصه نمی‌شود. در دوران شیوع کرونا و در فروردین ماه سال جاری، از سوی معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت اعلام شد ایران با ۱۲ تیم پژوهشی در کنار کشورهایی چون آفریقای جنوبی، آرژانتین و کشورهای اروپایی فرانسه، اسپانیا، آلمان، هلند، بلژیک، لوکزامبورگ و انگلستان به کارآزمایی بالینی بزرگ سازمان بهداشت جهانی بر روی ۴ دارو شامل: ترکیب دارویی برای درمان HIV، داروی مالاریا chloroquine و hydroxychloroquine، داروی ضد ویروس ابولا (remdesivir) و داروی ترکیبی از  Ritonavir/ lopinavir  و اینترفرون‌بتا برای درمان کرونا پیوسته است.

 چندی بعد نیز از سوی ملک‌زاده اخباری مبنی بر موفقیت ایران منتشر شده و عنوان شد در مطالعه همبستگی «کارآزمایی بالینی برای درمان کووید ۱۹» سازمان بهداشت جهانی که با همکاری ۳۰ کشور از شش منطقه جهان در حال انجام است، ایران موفق به بیشترین مشارکت بیماران شده است؛  موضوعی که اگرچه در ظاهر می‌توانست خبری مثبت تلقی شود اما در نهایت با انتقادات متعدد همراه شد و حتی رئیس جمهور سابق کشور با انتشار یک فایل مصاحبه ویدئویی که در فضای مجازی منتشر شد درباره این مسئله به انتقاد پرداخته و اظهار کرد: «متاسفانه مقاماتی بودند که در یک پروژه تحقیقاتی بهداشت جهانی یکسری داروها را که آنها می‌خواستند آزمایش کنند، آنطور که من اطلاعات گرفتم در کل دنیا ۱۱ هزار نمونه را کشورها حاضر شده بودند روی مردمشان آزمایش کنند که از این میان ۳۵۰۰ مورد در ایران آزمایش شد و من شنیدم فردی که مسئول بوده بابت این موضوع قرارداد بسته و پول گرفته است! چیزی که آنها خودشان می‌گویند هیچ تاثیری نداشته و می‌خواهند تازه آزمایش کنند. شما به ایران می‌آورید و بعد به عنوان یک کار تحقیقاتی قرارداد می‌بندید، اطلاعات مردم ما را می‌گیرید و به آنها می‌دهید، یک دارویی را تجویز می‌کنید و بعد بابت آن پول هم می‌گیرید؟»

البته چندی پس از این انتقادات، از سوی ملک‌زاده در برخی رسانه‌ها به شبهه‌های مرتبط با این داستان پاسخ داده شد و اینگونه اعلام شد که مطالعه سازمان بهداشت جهانی برای درمان کووید ۱۹ در حال کارآزمایی بالینی بر روی داروهایی است که مورد تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) و همچنین سازمان غذا و داروی ایران بوده و همگی در فهرست فارماکوپه قرار داشته و پیش از پیدایش کرونا و تا همین حالا، برای درمان بیماری‌های عفونی و برخی دیگر از بیماری‌ها، توسط بیماران در تمام قاره‌ها اعم از اروپا و آمریکا در حال مصرف هستند و هیچ یک داروی جدید و ناشناخته‌ای نیستند.

عده‌ای از منتقدان سعید نمکی می گویند که انتقاد وزیر بهداشت از کارکنان وزارتخانه خودش، شاید نوعی فرافکنی برای فرار از آثار مشهود موج سوم کرونا باشد. البته عده دیگری هم می‌گویند تغییر در هر مجموعه، یک امر ضروری است که می‌تواند آن مجموعه را احیا و به آن خون تازه‌ای تزریق کند. برخی دیگر از صاحبنظران نظام سلامت نیز با انتقاد جدی نسبت به استعفای ملک‌زاده، می‌گویند استعفای معاون وزیر در شرایط خطیر فعلی، نوعی شانه خالی کردن از نتایج مدیریت کرونا در 9 ماه گذشته است؛ به گونه‌ای که ملک‌زاده می‌خواهد در چند ماه مانده به پایان کار وزارت بهداشت، خود را مبرا از نتایج پیش آمده جلوه دهد.

 منتقدان می‌گویند اینکه استعفای معاون وزیر را به عملکرد وزارت بهداشت در مدیریت پاندمی کرونا نسبت دهیم نیز تحلیل غلطی است، زیرا اگر چنین فرضی درست باشد، معاون وزیر باید قبل از انتقادات تند نسبت به نحوه عملکردش از سمتش استعفا می‌داد و نه اینکه دقیقا زمانی استعفا دهد که کارنامه کاری‌اش مورد انتقاد قرار می‌گیرد.

به هر حال هرکدام از این فرضیه‌ها که غلط یا درست باشد، باید دید که در چند ماه باقی‌مانده تا پایان دولت فعلی، آیا حوزه پژوهش پزشکی با رفتن معاون تحقیقات دچار دگرگونی می‌شود یا اینکه در بر همان پاشنه سابق خواهد چرخید.

استعفای ملک‌زاده و اخباری که در این زمینه منتشر شده نکات قابل توجهی است که بایستی در مورد آنها به افکار عمومی پاسخ داده شود. از یک سو وزیر بهداشت باید بگوید جریان انحراف وزارت بهداشت در کنترل اپیدمی کرونا چیست و ادعای چند روز اخیر وزیر درباره اینکه به زودی "واکسن کرونای ایرانی معرکه به پا می‌کند" و همچنین "داروهای سنتی و گیاهی کرونا" که توسط وزارت بهداشت تائید شده‌اند چرا موجب بر انگیخته شدن برخی از همکاران وی در وزارت بهداشت شده است؟

از سوی دیگر اظهارات وزیر و انتقادات قبلی که در مورد مقالات پزشکی ایران مطرح شده، نشان‌دهنده آن است که وزارت بهداشت طی ۸ ماهه گذشته در حوزه تحقیقات با مشکلات جدی مواجه بوده است، چرا تا کنون و در این شرایط بحرانی زودتر فکری برای این مشکل نشده است؟

در میان این گله‌گذاری‌ها مشخص می‌شود که برخی از اعضای ستاد کرونای وزارت بهداشت نه تنها همکاری لازم را برای مدیریت این بیماری نداشته‌اند بلکه فقط با نشستن بر مسندی به دنبال رسیدن به برخی اهداف خود بوده‌اند و این موضوعی است که باید درباره آن از سوی وزیر بهداشت به افکار عمومی توضیح داده شود. اینکه چرا در این میان برادر معاون رئیس جمهور نیز وارد این میدان شده سوالی است که افکار عمومی منتظر شنیدن پاسخ آن است و آن را به عنوان همراهی با یک همکار و دل نازکی تلقی نمی‌کند.

در پایان باید گفت ورود جناح‌های سیاسی به این موضوع و دو قطبی کردن فضای مدیریتی کشور، درست در زمانی که مردم نیاز به شنیدن صدای واحد دارند، آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.